Stichting

Op 14 juli 1377 verkregen Reinoud Johan Minnebodezoon en zijn vrouw Sophie toestemming van Hertog Albrecht van Beieren, graaf van Holland, om op hun landgoed Eemstein uit eigen middelen nabij Eemkerk (circa één uur gaans van Dordrecht) een klooster te stichten. Reinoud was een burger van Dordrecht en naar alle waarschijnlijkheid uit het geslacht Van Brakel. In 1382 bekrachtigde de Utrechtse bisschop Florens van Wevelinkhoven de stichting van een kerk en klooster die onderdak zou bieden aan dertien kanunniken onder leiding van een proost(kloosterhoofd). Het Augustijnenklooster werd gewijd aan de Verlosser. De kloosterlingen droegen "witte caputsen met vierkante zwarte bonnetten en witte subtilen"( gewaden). Eemstein verkreeg dankzij Reinoud het visrecht op de Merwede, tot dan toe in het bezit van de abdij van Heisterbach in de Dordrechtsche Waard. Dit recht werd door het klooster aan derden verpacht. Ook financierde hij in 1395 een reis van een Utrechtse kanunnik naar Rome om de stichting van het zogenaamde Kapittel van Windesheim te laten bekrachtigen, een kloostervereniging waar ook Eemstein bij was aangesloten. Het klooster, het vierde in een reeks van 84 mannen- en 13 vrouwenkloosters van de congregatie, beleefde een snelle groei.

St. Elisabethsvloed / Bloei

In november 1421 trof de Grote Zuidhollandse Waard een grote ramp. Tijdens een hevige storm braken te middernacht de dijken van de polder en stroomde de Zuidhollandse Waard onder water. Volgens de geschiedenis zijn 72 dorpen door het water weggevaagd. Slechts veertig zijn er later weer opgebouwd. Deze overstroming heeft het hele gebied van aanzien veranderd. De loop der rivieren werd gewijzigd en Dordrecht kwam op een eiland te liggen.

Ook klooster Eemstein werd door het water verzwolgen. De dakloze kannuniken werden opgevangen door kloosters die ook onder het Kapittel van Windesheim ressorteerden. Van Heisterbach werd niets meer vernomen. In 1430 verkregen de kannuniken van Eemstein in de Zwijndrechtse Waard bij de Devel een terrein om hun ten onder gegane klooster te herbouwen: Domusoord, op enige afstand van het dorpje Kijfhoek. Philips van Bourgondië (de Goede) begiftigde de kloosterlingen met een "startsubsidie". In 1435 vond de wijding plaats van het oostelijke deel van de kerk, het hoofdaltaar en een gedeelte van de kloostergebouwen. Eemstein behoorde tot de grotere kloosters in de noordelijke Nederlanden. In 1516 bestond de kloostergemeenschap uit 19 kanunniken en 26 lekebroeders. Zij hadden 15 huurknechten in dienst die hen veel werkzaamheden uit handen namen. De voornaamste bron van inkomen was landbouw. In de ambachtsheerlijkheid Kijfhoek, waar het klooster gevestigd was, bezaten de broeders 121 morgen, in de Lindt 8 en in Schobbelands Ambacht 20 morgen. Een morgen is een stuk land dat in het verleden in één morgen geploegd kon worden.

Eemstein speelde een belangrijke rol bij de verspreiding over de noordelijke Nederlanden van de geschriften van bijvoorbeeld Jan van Ruusbroec en Johannes van Schoonhoven. Een onbekende kanunnik uit Eemstein vertaalde in 1428, mogelijk zelfs eerder, de Imitatione Christi (de navolging van Christus) uit het Latijn in het Middelnederlands, het beroemde boek van Thomas a Kempis. Boeken uit Eemstein zijn over de bibliotheken van heel Europa verspreid geraakt. Een bekend schrijver uit Eemstein was Hendrik de Wilde, proost van 1395 tot 1400, één van de volgelingen van Geert Grote, de stichter van de Broederschap des Gemeenen Levens, welks streven gericht was op een leven van ware vroomheid en praktische naastenliefde. Eemstein was één van de bolwerken van godsvrucht, waar de beginselen van de Moderne Devotie tot het einde toe in ere werd gehouden.

De kloosterlingen stonden bekend om hun liefdadigheid en deden veel voor het geestelijk welzijn van de bewoners van de Zwijndrechtse waard en van Kijfhoek in het bijzonder. Praktische zielszorg stond bij hen voorop, evenals het onderwijs aan kinderen. Zelf grondeigenaren, beoefenden zij de landbouw en hielpen zij de agrarische bevolking. Het is begrijpelijk dat de monniken daardoor zeer geliefd waren. Het verhaal wil dat onder andere de eerste bisschop van IJsland hier zijn praktijk opdeed. Er woonden overigens geen "heiligen" in het klooster. Niets menselijks was hun vreemd. Eén hunner beging zelfs de fout een op rijm gestelde liefdesverklaring af te leggen aan een non in Dordrecht...

Verwoesting

Op 14 juli 1572, kort nadat de stad Dordrecht tot het gereformeerde kamp was toegetreden, trok een groep watergeuzen uit Brielle, onder aanvoering van Dordtenaar Dirk Wor, voormalig schipper uit Emden, naar de Zwijndrechtse Waard om Eemstein te plunderen en in brand te steken. Vijf wachtschepen die op de Oude Maas patrouilleerden konden niet voorkomen dat het geuzenvendel zich van het klooster meester maakte. De vuurgloed die zich al spoedig aan de hemel aftekende, was voor de bewoners van Kijfhoek het bewijs dat het uitgebreide kloostercomplex een prooi van de vlammen was geworden. Het betekende tevens dat een einde was gekomen aan het zegenrijke werk van de bewoners van Eemstein. Helaas, een heel godsdienstig, devoot, cultureel en wetenschappelijk centrum verdween uit Kijfhoek. De dorpjes in de omgeving gingen daarop in hun geheel over tot de nieuwe religie. Naar verluidt, maakte een opstoot van fanatieke protestanten het afgebrande klooster met de grond gelijk, zodat er zelfs van de fundamenten nauwelijks meer iets te zien was. De broeders, op het juiste moment gevlucht, hielden zich enige tijd te 's Hertogenbosch op, waarna zij zich op het gezag van het kapittel in verschillende Brabantse kloosters lieten opnemen. De Staten van Holland kenden de ontheemde geestelijken een jaarlijkse alimentatie toe, de broeder ieder 100 en de prior 200 pond. Een deel van de kloostergoederen kwam na de plundering ten goede aan een algemeen fonds ten behoeve van het kapittel van Windesheim.

Opgravingen

In 1839 is het kloosterterrein grotendeels afgegraven om het geschikt te maken voor landbouw. Hoewel er twee historici bij aanwezig waren, is er weinig opgetekend. Veel vondsten werden bewaard in de naastgelegen boerderij Eemstein, maar deze gingen bij een brand verloren. In 1859 werd een schets van de fundamenten van Eemstein vervaardigd naar aanwijzing van de heer Schotel, één van de twee historici. In 1895 ondernam de oudheidkundige vereniging Oud Dordrecht op initiatief van onder andere mr. Simon van Gijn een wetenschappelijke opgraving. Deze wetenschappelijke opgraving werd commercieel aangepakt: er werden entreegelden geheven voor belangstellenden. Donateurs brachten geld bijeen voor de aanpak, waardoor vier arbeiders gehuurd konden worden. Jan Leeuwenburg, eigenaar van boerderij Eemstein, stelde zijn terrein gaarne ter beschikking van de wetenschap in ruil voor een derde deel van de waarde van de te vinden goederen en de helft van de entreegelden. De opgraving werd vrij grof aangepakt. In viereneenhalve maand werd een oppervlakte van zo'n 210 bij 90 meter tot een diepte van 75 centimeter uitgegraven. Men beperkte zich tot hoofdzaken en belangrijke aanwijzingen die inzicht konden bieden in de bouwgeschiedenis gingen voorgoed verloren. Toch zijn er nog tal van aardige vondsten gedaan. Het mooiste daarvan is wel een gebrandschilderd ruitje waarvan alle scherven bijeen konden worden gebracht. Het opschrift er op luidde "Broer Cornelis pastoer van Kyffoeck". Naast keramiek, gebruiksvoorwerpen, werktuigen, en bouwmaterialen werden dertien graven blootgelegd. Veel van de voorwerpen werden ondergebracht in het Museum Mr. Simon van Gijn te Dordrecht.

In de jaren veertig, vijftig en zestig van de twintigste eeuw werd door een groep belangstellenden, waaronder H.J.E. van Beuningen (van het Museum Boymans-Van Beuningen) opnieuw archeologisch onderzoek verricht. Er werd voornamelijk gegraven langs de vroegere bedding van de Devel aan de zuidzijde van het terrein, die tot dusverre ongemoeid was gelaten. Hun inspanningen leverden grote hoeveelheden keramiek, glaswerk, vroege majolica (type aardewerk) en tin op, delen van pijpaarden beeldjes en tableaus en nog vele andere zaken. Ook hier deelde Jan Leeuwenburg in de vondsten. Een deel van de vondsten is ondergebracht in het Museum Boymans-Van Beuningen te Rotterdam. Tot op heden zijn de vondsten van de afgelopen honderdvijftig jaar niet in zijn totaliteit beschreven en bestudeerd.

Bronnen

• Het klooster Eemstein bij Zwijndrecht, door drs. Gerrit Vermeer, uitgave Walburg Pers Zutphen 1986 ISBN 906011.487.6.
• Diverse artikelen Zwijndrechtse Kombinatie, 1983, door drs. Gerrit Vermeer.
• Gemeentearchief Zwijndrecht.